"Καρναβάλι στη Ρώμη", Dickens - Berlioz

 

"Carnival in Rome", Johannes Lingelbach

Το πνεύμα των ημερών επιβάλλει την αναφορά στους μασκαράδες και τα μασκαρέματα, αλλά και στη φαντασία που ερέθισε η διονυσιακή ατμόσφαιρα σε δημιουργούς, όπου ξεφάντωμα, κέφι, ευθυμία, οινοποσία και χορός, πρωτοστατούν.

Το Καρναβάλι -θα συμφωνήσετε- αποτελεί μια χαρούμενη ανάπαυλα στη μονότονη, χειμωνιάτικη ζωή...Καρναβάλι εκτός από μεταμφίεση και ξέφρενη διάθεση, σημαίνει πειράγματα, αστεία και αθυροστομία.

Ήταν το χειμώνα του 1844 που ο Άγγλος συγγραφέας και κριτικός, Κάρολος Ντίκενς με την οικογένειά του ταξίδεψαν στην Ιταλία και συγκεκριμένα στη Ρώμη. Εκεί, τον εντυπωσίασαν πολλά. Από τα φαγητά μέχρι τους πάντα γελαστούς ανθρώπους...από τα αρχαία μνημεία μέχρι έθιμα και εκδηλώσεις για κάθε περίσταση. 

Τον επόμενο χρόνο δημοσίευσε το βιβλίο του: "Εικόνες από την Ιταλία", στις σελίδες του οποίου κατέγραψε τις ταξιδιωτικές εντυπώσεις του με αφηγήσεις γεγονότων, στιγμιοτύπων και δρωμένων...Αναμεσά τους και κείνα από το Ρωμαϊκό Καρναβάλι, καθώς κατά τη διάρκειά του έγινε μέτοχος της χαώδους φρενίτιδας, της οργιαστικής υπερβολής, κάνοντάς τον να αναλογιστεί την "αρχαία μαγεία" που διέπει τη Γιορτή. Γοητευμένος, συνειδητοποίησε πως ο πόθος για ελευθερία της έκφρασης είναι βαθιά ριζωμένος μέσα στην ανθρώπινη ψυχή...

"Carnival in Rome", Jan Miel, Prado

"Επί ένα τέταρτο προχωρούσαμε μ' αυτόν το ρυθμό, ώσπου φτάσαμε στην Κόρσο. Ειλικρινά, το κέφι, η λαμπρότητα και η ζωντάνια της σκηνής που αντικρίσαμε υπερέβαιναν κάθε φαντασία. Από τα μυριάδες μπαλκόνια  κρέμονταν ζωηρόχρωμα κόκκινα, πράσινα, γαλάζια, λευκά και χρυσαφιά πετάσματα, που φτερούγιζαν μέσα στο λαμπρό φως του μεσημεριού.
Από παράθυρα, από στηθαία και από ταράτσες ανέμιζαν σερπαντίνες βαμμένες στα πιο έντονα χρώματα, αλλά και φανταχτερά υφάσματα σε κάθε αστραφτερή απόχρωση, που αιωρούνταν πάνω από το δρόμο. Ήταν λες και τα κτίρια είχαν κυριολεκτικά γυρίσει το μέσα έξω πλημμυρίζοντας μ’ όλη την ευφορία τους τον δρόμο.
Οι βιτρίνες των καταστημάτων ήταν κλειστές, ενώ τα παράθυρα ήταν γεμάτα κόσμο, σαν τα θεωρεία ενός πάμφωτου θεάτρου· οι πόρτες είχαν αφαιρεθεί, και στη θέση τους, ανθοστόλιστα και στεφανωμένα με πρασινάδες, κρέμονταν υφαντά με κεντημένα δάση· οι σκαλωσιές στα γιαπιά είχαν μεταμορφωθεί σε έκπαγλους ναούς, εκθαμβωτικούς μέσα στα ασημένια, χρυσαφιά και πορφυρά χρώματά τους· και σε κάθε γωνίτσα και κόγχη, απ’ το πεζοδρόμιο ως τις καμινάδες –οπουδήποτε λαμπύριζαν τα μάτια τους–, γυναίκες χόρευαν, γελούσαν και στραφτάλιζαν, όπως το φως πάνω στο νερό.
Κάθε είδους τρελή και παρδαλή αμφίεση που μαγεύει το βλέμμα βρισκόταν στο δρόμο..."

("Δυο εικόνες της Ρώμης", Charles Dickens, εκδ. Κίχλη, μτφ: Γ. Παλαβός).

"Carnival in Rome", Ippolito Caffi

Με έντονη γλαφυρότητα ο Βρετανός μυθιστοριογράφος της Βικτωριανής εποχής περιγράφει με κάθε λεπτομέρεια τα στοιχεία της γιορτής, αυτής της περιόδου εκτόνωσης, κατά την οποία οι άνθρωποι με το πρόσχημα της μεταμφίεσης ξεφεύγουν από την καθημερινότητα και εξωτερικεύουν τα πάθη τους.

Στην Ιταλία βρέθηκε και ο Εκτόρ Μπερλιόζ. Ήταν μετά τη νίκη του στο Prix de Rome το 1830... Έτσι, και κείνος έζησε από κοντά τη φρενίτιδα του Ρωμαϊκού Καρναβαλιού, την οποία αποτυπώνει με νότες στην περίφημη ουβερτούρα του: "Roman Carnival". 

Ο Μπερλιόζ ζώντας στην ιταλική πρωτεύουσα είχε παρακολουθήσει εκδηλώσεις αποκριάς που στήνονταν από τους κεφάτους Ιταλούς σε κάθε γωνιά της πόλης, είχε συμμετάσχει ίσως σε καρναβαλικούς χορούς με μασκοφορεμένους, είχε γελάσει με τα αυτοσχέδια θεατρικά στους δρόμους, αλλά και τις λογής αλλοπρόσαλλες συμπεριφορές των ανθρώπων σε αυτή τη λαϊκή ανατρεπτική γιορτή...Όλα, απαραίτητα οργανικά στοιχεία της χαμογελαστής Αποκριάς, πολύχρωμες εικόνες που αποτέλεσαν έναυσμα για τη συναρπαστική παρτιτούρα του στο"Romain Carnival", που περιγράφει τη θορυβώδη φιέστα...

"Carnival in Rome", Karol Miller

Μια εκθαμβωτική ουβερτούρα, που κανείς θα χαρακτήριζε "φλογερή έκρηξη χρωμάτων", στην οποία ακούγεται το χορευτικό σαλταρέλο, γρήγορο θέμα σε 6/8, ενώ ξεχωριστό είναι και το σόλο από το αγγλικό κόρνο. Ένα αριστούργημα ευφάνταστης ορχηστρικής γραφής του Μπερλιόζ, τα μοτίβα του οποίου προέκυψαν από την καρναβαλική σκηνή της όπεράς του "Μπενβετούτο Τσελίνι".

Μάστορας στην ενορχήστρωση ο γάλλος συνθέτης το 1844 ανάπλασε το αρχικό υλικό και παρουσίασε ένα μεταμορφωμένο έργο ύψιστης ζωντάνιας και ενεργητικότητας, στο οποίο μεταφέρει το θάμβος ενός επισκέπτη στη Ρώμη για την ξέφρενη ιταλική ευθυμία, τη σπιρτάδα και τη λαμπρότητα της γιορτής, όπως τα κατέγραψε και ο Κάρολος Ντίκενς την ίδια εποχή στο βιβλίο του "Εικόνες της Ρώμης"...

Την ορχήστρα πλαισιώνουν κύμβαλα, τρίγωνα και ντέφια, σκιαγραφώντας τους ιλιγγιώδεις, αποκριάτικους χορούς. Ο Μπερλιόζ παραλείπει εσκεμμένα το τύμπανο, το οποίο θεωρούσε βαρύ και ενοχλητικό σ' αυτό το στυλ μουσικής, αντίθετα με τα "ελαφριά" κρουστά που χρησιμοποίησε, που προσέδωσαν στην παρτιτούρα τη λάμψη και τον χορευτικό της χαρακτήρα.
Τρανταχτές ρυθμικές εκπλήξεις διαταράσσουν τις αισθήσεις του ακροατή. Αξιοποιεί τις δυνατότητες της ορχήστρας και εκπλήσσει με το θέμα του andante στην αρχή, που ακούγεται απαλά σε ένα fugato από τα φαγκότα και στη συνέχεια μεταπηδά φόρτε στα τρομπόνια.
Στην coda ο συνθέτης σχεδόν ανεξέλεγκτα, όπως αρμόζει στην καρναβαλική γιορτή επιδεικνύει όλο ευφορία τα χρωματιστά πυροτεχνήματα, με τα οποία ολοκληρώνεται η ξεχωριστή φιέστα, που συνεχίζεται επάξια στο πνεύμα των Ρωμαϊκών Σατουρναλίων...

Berlioz - "Le carnaval romain, Overture, Op 9 "

Διευθύνει ο Claudio Abbado

Αξίζει να σημειωθεί πως το όλο ζωντάνια και καρναβαλικά χρώματα έργο, είναι από τα δημοφιλέστερα του Μπερλιόζ. Παρουσιάστηκε υπό την μπαγκέτα του και αφιερώθηκε στον μουσικόφιλο και μαικήνα του δημιουργού, πρίγκηπα Χοετζόλερν-Έχινγκεν.
Όταν η συναυλία ολοκληρώθηκε στο σωστό τέμπο και απόδοση, ικανοποιημένος ο Μπερλιόζ, ήταν σαν να έπαιρνε την εκδίκησή του για την χλιαρή υποδοχή της προγενέστερης όπερας με τα ίδια μουσικά θέματα και γυρνώντας στους μουσικούς, είπε:

"Έτσι εκτελείται το καρναβάλι! Όχι σαν Σαρακοστή και Μ. Παρασκευή!", υπονοώντας πως η αποτυχία οφειλόταν στην μη τήρηση της ταχύτητας και του σπινθηροβόλου ύφους που εκείνος απαιτούσε.

Μια από τις τελευταίες παρουσιάσεις της ουβερτούρας που διηύθυνε ο Μπερλιόζ στο Παρίσι ήταν το Φεβρουάριο του 1863. Όπως αναφέρει ο συνθέτης στις "Αναμνήσεις" του φανατικοί θαυμαστές του τού έγραψαν:

"Η Ουβερτούρα Carnival Romain, που κάλλιστα θα μπορούσε να ονομαστεί "Μεγάλη Ρωμαϊκή Συμφωνία", είναι ένα πραγματικό αριστούργημα.

Τι δύναμη στην έμπνευση, τι φωτιά, τι αυθορμητισμός!

Και πόσο συγκινητικό είναι να την ακούς!

Αυτή η μουσική σας δεν θα γεράσει ποτέ!"

Μέντελσον: "Ιταλική Συμφωνία, ένας γαλάζιος ουρανός σε Λα μείζονα"...

 

"Piazza di Spagna στη Ρώμη", σκίτσο του Μέντελσον
Η πλατεία, όπως την αντίκριζε κάθε πρωί από το δωματιάκι του.
(bbc.co.uk)

"Ρώμη, 8 Νοεμβρίου 1830

Αγαπημένοι μου,

Έχω κιόλας οκτώ ημέρες στη Ρώμη. H αρχική μου εντύπωση δεν ήταν καλή. Όμως βιάστηκα. Το μεγαλειώδες Κολοσσαίο και το λαμπρό Βατικανό συνέβαλλαν σ'αυτό, όπως επίσης ο ήπιος ανοιξιάτικος καιρός και οι ευγενικοί άνθρωποι ή το ηλιόλουστο δωμάτιό μου. Βρίσκεται στο νούμερο 5 στην Piazza di Spagna, μακριά από το Καπιτώλιο, με την απόσταση να με προβληματίζει...
Φοβόμουν πως το κρύο θα ήταν περισσότερο... Όμως, κανένα πρόβλημα...όταν κοιτάζω από το παραθύρι κάθε πρωί, όλα ξεχωρίζουν τόσο καθαρά στον γαλάζιο, ηλιόλουστο ουρανό.
Στο μικρό δωμάτιό μου που βλέπει στην πλατεία, έχω ένα καλό βιεννέζικο πιάνο κι ένα τραπέζι, όπου στέκονται τα πορτρέτα του Παλεστρίνα, του Αλλέγκρι και παρτιτούρες της μουσικής τους... "

(Από επιστολή του Μέντελσον)

Από τον Οκτώβριο του 1830 ως τον Ιούλιο του 1831 ο Φέλιξ Μέντελσον πραγματοποιεί ένα ταξίδι στην Ιταλία. Τη διασχίζει κουβαλώντας μαζί του έναν εξαιρετικό "τουριστικό οδηγό": Το "Ταξίδι στην Ιταλία" του Γκαίτε. Κι ακολουθεί βήμα προς βήμα τη διαδρομή που πενήντα χρόνια πριν είχε διανύσει ο γηραιός φίλος του.  

Το ταξίδι διήρκεσε 10 μήνες. Πρώτος σταθμός στην Ιταλική χερσόνησο η πολυκάναλη Βενετία. Ακολούθησαν η Μπολόνια και η Φλωρεντία. Κατά τη διάρκεια της παραμονής του στη Ρώμη, ο συνθέτης έγινε μάρτυρας της στέψης του Πάπα Πίου Η' και των εορτασμών της πόλης κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Εβδομάδας. 

Από το ταξίδι του στην Ιταλία ο Φέλιξ Μέντελσον εμπνεύστηκε την Τέταρτη Συμφωνία του σε Λα μείζονα, την αποκαλούμενη "Ιταλική".

Τον Φεβρουάριο της ίδιας χρονιάς ο Φέλιξ από τη Ρώμη θα γράψει στην αγαπημένη του αδερφή Φάννυ:

"Η Ιταλική συμφωνία σημειώνει μεγάλη πρόοδο.
Εικάζω πως θα' ναι η πιο χαρούμενη σύνθεση που εμπνεύστηκα ποτέ!"

Συνηθίζεται να λέγεται πως αυτή η Συμφωνία αντιμετωπίζει τους ακροατές της σαν "τουρίστες".

• Η πρώτη κίνηση ηχεί λαμπρή, γεμάτη φως, με μοτίβα που μεταφέρουν λαχτάρα και ανυπομονησία, την ενέργεια χαρούμενων ανθρώπων που έχουν ευθυμήσει πίνοντας κρασί...
• Η δεύτερη κίνηση θυμίζει θρησκευτική πομπή.
• Στο τρίτο μέρος καλούμαστε να συμμετάσχουμε στο πανηγύρι πάνω σ'ένα ρυθμικό μινουέτο και στο φινάλε
• ένα χορευτικό, σκερτσόζικο  σαλταρέλο θα αποτελέσει τον πυρήνα του βασικού θέματος, ερέθισμα από τον ομώνυμο ιταλικό λαϊκό χορό, με το ρυθμό να πρωτοστατεί, τη μελωδια να σφύζει από ενέργεια και να αναδύει τον ενθουσιασμό από την "πατρίδα της Μουσικής", Ιταλία.

Με άλλα λόγια, η Ιταλική συμφωνία περικλείει την εμπειρία του Mέντελσον ως χαλαρού ταξιδιώτη. 

Κατά τη διάρκεια των εορτασμών της Σαρακοστής στη Ρώμη, ο συνθέτης παρακολούθησε μια σειρά από θρησκευτικές πομπές και οι εντυπώσεις του αποτυπώνονται μουσικά στη θρησκευτική επισημότητα του "Andante". Οι μελετητές ισχυρίζονται πως το δεύτερο μέρος, παραπέμπει σε θρησκευτική πομπή, που ο συνθέτης παρακολούθησε στη Νάπολη ή στη Ρώμη.
Όπως και να έχει, ο συνθέτης περιέγραψε τη μουσική "ως ανάλογη με τις συμμετρικές φόρμες και τη συγκρατημένη ομορφιά της ιταλικής αρχιτεκτονικής".

Αποκαλείται δε, "Πομπή των προσκυνητών", λόγω της σχετικής ομοιότητας με την "Πομπή των προσκυνητών" από τον "Χάρολντ στην Ιταλία" του Μπερλιόζ, κάτι που μπορεί να θεωρηθεί οξύμωρο αν σκεφτούμε πως στη Ρώμη ο Μέντελσον γνώρισε τον Εκτόρ Μπερλιόζ, του οποίου τη μουσική όμως, αντιπαθούσε σφόδρα...Θεωρούσε το γάλλο συνάδελφό του ατάλαντο και τις δημιουργίες του απαίσιες, χωρίς ταυτότητα. Είναι γνωστή η φράση του: "Οι ενορχηστρώσεις του είναι τόσο βρώμικες που πρέπει να πλύνω τα χέρια μου κάθε φορά που γυρίζω τις σελίδες των παρτιτούρων του".

Mendelssohn: "Italian Symphony, Μοv. II. Andante con moto"

Την Berliner Philharmoniker διευθύνει o Herbert von Karajan

Ο Μέντελσον ολοκλήρωσε την Ιταλική συμφωνία στο Βερολίνο στις 13 Μαρτίου 1833 και η πρεμιέρα της δόθηκε έπειτα από ακριβώς δυο μήνες στο Λονδίνο, 13 Μαΐου 1833 με τον ίδιο το συνθέτη στο πόντιουμ.
Αξιοπερίεργο είναι το ότι ο τελειομανής Μέντελσον, δεν ήταν ικανοποιημένος με αυτή τη δημιουργία του. Έτσι, ακολούθησαν αναθεωρήσεις του έργου, ιδιαίτερα στα τρία τελευταία μέρη, με την Συμφωνία να μην δημοσιεύεται κατά τη διάρκεια της ζωής του.
Το έργο πρωτοεμφανίστηκε σε έντυπη μορφή το 1851, τρία χρόνια μετά τον θάνατο του συνθέτη. Σήμερα είναι ένα από τα πιο δημοφιλή και περισσότερο εκτελεσμένα έργα του.

Στην παρτιτούρα οι νότες ζωγραφίζουν τη λιακάδα και τη ζεστασιά της ιταλικής υπαίθρου και ο συνθέτης ευρηματικά μεταφέρει αυτό το θάλπος στα πνευστά της ορχήστρας δίνοντάς τους τεράστιο βαθμό ελευθερίας, με αποτέλεσμα ένα διάφανο, φωτεινό και αέρινης υφής αποτέλεσμα. Δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι ο Μέντελσον περιέγραψε κάποτε την Ιταλική Συμφωνία ως "γαλάζιο ουρανό σε Λα μείζονα"...

Ακούμε τη συμφωνία ολοκληρωμένη.

Mendelssohn: "Italian Symphony" / Herbert von Karajan

"Η γυναίκα δίχως σκιά", Ούγκο φον Χόφμανσταλ-Ρίχαρντ Στράους

Xούγκο φον Χόφμανσταλ

Ο συγγραφέας, ποιητής, δραματουργός, δοκιμιογράφος, Χούγκο φον Χόφμανσταλ γεννήθηκε σαν σήμερα, 1 Φεβρουαρίου 1874 στη Βιέννη από κι έλαβε από πολύ νωρίς μια βαθιά ανθρωπιστική παιδεία. Από τα μαθητικά του χρόνια έγινε γρήγορα δεκτός από την ομάδα συγγραφέων της "Νέας Βιέννης". Στη συνέχεια σπούδασε νομικά και Ρομανική Φιλολογία, που όμως εγκατέλειψε για να στραφεί εξ ολοκλήρου στη λογοτεχνία.


Ο Χόφμανσταλ είναι γνωστός στους μουσικόφιλους ως λιμπρετίστας, κυρίως από τη συνεργασία του με τον Ρίχαρντ Στράους. Οι δυο τους συναντήθηκαν το 1900 και μεταξύ τους αναπτύχθηκε μακροχρόνια φιλία. Συνεργάστηκαν στο ανέβασμα μελοδραμάτων, ανάμεσά τους η "Ηλέκτρα", ο "Ιππότης με το ρόδο" και η "Γυναίκα δίχως σκιά" στο οποίο θα αναφερθούμε σήμερα και για πολλούς θεωρείται το αριστούργημά του.

Ο Χόφμανσταλ στήνει μια πρωτότυπη, αλληγορική ιστορία βασισμένη σε σκανδιναβικούς θρύλους, τα παραμύθια των αδερφών Γκριμ, παραμύθια της Ανατολής και υλικό από τον "Φάουστ" του Γκαίτε:

Η ΥΠΟΘΕΣΗ:

Κάποια μέρα που ο αυτοκράτορας μιας εξωτικής χώρας κυνηγά στο δάσος με το αγαπημένο του γεράκι, βλέπει και αιχμαλωτίζει μια γαζέλα. Είναι η κόρη του βασιλιά των πνευμάτων, που ευθύς μεταμορφώνεται σε πανέμορφη γυναίκα, την οποία ο αυτοκράτορας παντρεύεται. Η γυναίκα δεν μπορεί να τεκνοποιήσει, είναι μια "γυναίκα χωρίς σκιά"...Σύμφωνα με τους ορισμούς του πατέρα της, ωστόσο, αν η αυτοκράτειρα δεν κατακτήσει τη γονιμότητα προτού περάσουν δώδεκα φεγγάρια, θα επιστρέψει σε αυτόν και ο αυτοκράτορας θα μεταμορφωθεί σε πέτρα…

Ο Χόφμανσταλ εκτυλίσσει την ιστορία του μέσα σε μια ατμόσφαιρα ονείρου και παραμυθιού και είναι πάμπολλα τα συμβολιστικά στοιχεία, με προεξέχουσα τη γυναίκα, που στην ιστορία της ανθρωπότητας κερδίζει μέσα από απανωτές και σκληρές μάχες τη "σκιά" της, σύμβολο γονιμότητας, ατομικής ελευθερίας και ολοκλήρωσης.

Το μοτίβο της χαμένης σκιάς εμπνεύστηκε ο Χόφμανσταλ από την "Αλλόκοτη ιστορία του Πέτερ Σλέμιλ", του Adelbert von Chamisso. Στον τιμώμενο σήμερα λογοτέχνη και λιμπρετίστα, αντίθετα απ'ότι στον Καρλ Γιουνγκ, το μοτίβο της σκιάς δεν αντιπροσωπεύει το ασυνείδητο αλλά σηματοδοτεί τη λαχτάρα για αγάπη και μητρότητα.

"Η αυτοκράτειρα ρίγησε. Ήξερε: Ήταν η σκιά της ξένης γυναίκας, που της είχε κατακυρωθεί. Τα χέρια της σκιάς υψώθηκαν προς το μέρος της με τις παλάμες ανεστραμμένες, ήταν η χειρονομία του σκλάβου, που παραδίδεται ολοκληρωτικά, για ζωή και θάνατο.
Το γονατισμένο ον ριγούσε σαν τρεμόφυλλη λεύκα και η αυτοκράτειρα έτρεμε
κι εκείνη μέχρι τα μύχια της ψυχής της.
Οι δύο παλάμες έσμιξαν, επάνω τους αναπαυόταν μια στρογγυλή κούπα με χρυσό νερό.
Η σκιά, υψώνοντας ακόμη περισσότερο τα μπράτσα της, πρόσφερε τρέμοντας στην αυτοκράτειρα το νάμα και μαζί τον εαυτό της.
Ο αυτοκράτορας είχε πια ανακαθίσει εντελώς. Στηριγμένος μόνο στο αριστερό του χέρι τέντωνε το δεξί προς τα εμπρός με απέραντο πόθο και ανυπομονησία.
Στα μάτια του, που δεν ξεκολλούσαν από το χέρι της γυναίκας του,
η ελπίδα και η απελπισία σφιχταγκαλιάζονταν, σαν δύο φίδια που παλεύουν..."

(Η Γυναίκα χωρίς σκιά", Χούγκο φον Χόφμανσταλ, Εκδ. Ύψιλον, μτφ. Ελ. Νούσια)

Χόφμανσταλ και Ρ. Στράους

Ο Χόφμανσταλ με πυρήνα την αγάπη που ευλογείται από τη γέννηση των παιδιών στήνει μια ευρηματική ιστορία βασισμένη στην ιδέα δύο ζευγαριών, του αυτοκρατορικού και ενός ζεύγους, που ανήκει στον απλό κόσμο. Ο Χόφμανσταλ -κατά δήλωσή του- το συνέκρινε με τον Μοτσάρτιο "Μαγικό Αυλό", που έχει παρόμοια διάταξη δύο ζευγαριών.

Οι περισσότερες όπερες του Ρίχαρντ Στράους δημιουργήθηκαν σε ένα πολιτισμικό περιβάλλον που πρωτοστάτησε καλλιτεχνικά σε όλους τους τομείς. Ο ίδιος ο Στράους συνεργάστηκε με την πρωτοπορία της εποχής εκείνης και συνεπώς τα έργα του για το μουσικό θέατρο επηρεάστηκαν φυσικά από τις λογοτεχνικές τάσεις της εποχής, αλλά και το πνεύμα της θεατρικής μεταρρύθμισης που συντελέστηκε σε όλη την Ευρώπη και συνδέθηκε με αισθητικές θεωρίες και τεχνικές εφευρέσεις στο χώρο της σκηνής. Όλα, στοιχεία που επέβαλλαν στην όπερα μια νέα μουσική γλώσσα προσαρμοσμένη αντίστοιχα στις όποιες καινοτόμες δομές.

Η ιδέα του λιμπρέτου του Χόφμανσταλ ενθουσίασε τον Ρίχαρντ Στράους και ξεκίνησε αμέσως να συνθέτει. Δούλευαν παράλληλα τη μουσική και το ποιητικό κείμενο, βοηθώντας ο ένας την έμπνευση του άλλου, επιμένοντας στην ψυχαναλυτική προσέγγιση του θέματος.

Ο Στράους άρχισε να συνθέτει σε μια περίοδο, όπου οι φωτιές του Α' Παγκοσμίου πολέμου φλόγιζαν όλη την Ευρώπη. Έτσι, το άγχος του πολέμου έκανε την διαδικασία σύνθεσης της τρίπρακτης όπερας επίπονη για το δημιουργό, γι' αυτό συχνά αποκαλούσε τη "Γυναίκα χωρίς σκιά" ως "παιδί του καημού".

Χόφμανσταλ και Ρ. Στράους

Πρόκειται για μουσικό δράμα ιδιαίτερα πολύχρωμης ενορχήστρωσης και από τα πιο περίπλοκα δημιουργήματα του Στράους. Σε αντίθεση με άλλα του έργα, η "Γυναίκα χωρίς σκιά" περιλαμβάνει εκτεταμένους μονολόγους και σκηνές, απαιτεί μεγάλη ορχήστρα, περίτεχνα σκηνικά, πλούσια εφέ με πολύπλοκες και δύσκολες σκηνικές αλλαγές. Είναι επίσης άκρως δεξιοτεχνική φωνητικά σε όλους τους βασικούς ρόλους.
Παρόλ' αυτά, στην πρεμιέρα στην Βιέννη το 1919, κοινό και κριτικοί δεν έδειξαν να ενθουσιάζονται, ενώ το πολύπλοκο, στρυφνό, γεμάτο αλληγορίες και συμβολισμούς λιμπρέτο του Χόφμανσταλ δεν έγινε κατανοητό.

Θα απολαύσουμε από την συγκλονιστική 3η σκηνή της όπερας την άρια της αυτοκράτειρας.
Ο αυτοκράτορας σχεδόν έχει πετρώσει, όταν μετανοιωμένη η κόρη του βασιλιά των πνευμάτων που βρίσκεται μέσα στο ναό ζητά συγχώρεση. Για να διεκδικήσει τη "σκιά", θα πρέπει να πιει από το χρυσαφένιο νερό(πηγή της ζωής) που αναβλύζει μπροστά της. Σχεδόν είναι πεισμένη, όταν ακούγονται οι φωνές του φτωχού ζευγαριού...Είναι τεράστιο το δίλημμα που δημιουργείται. Η σκέψη πως η δική της μεταμόρφωση-σωτηρία συνεπάγεται τη δυστυχία και τον αιώνιο θάνατο δυο άλλων ανθρώπων τη βασανίζει. Αποφασίζει να αρνηθεί και να θυσιαστεί εκείνη.
Το εναρκτήριο μοτίβο ηχεί ταραχώδες. Έγχορδα και απότομες, φοβιστικές πνοές από τα χάλκινα πνευστά εντείνουν το συναίσθημα που ενισχύεται ακόμη περισσότερο με άκαμπτες χρωματικές και θυελλώδη τρέμολι.
Ο Στράους φωτίζει με μια ευρηματική ηχοχρωματικά μουσική, τη μαγεία, το μυστήριο και τη γήινη ζεστασιά των χαρακτήρων του Χόφμανσταλ.

"Πες: Θέλω να πιω!

Και αυτή η σκιά γίνεται δική σου!

[...]

Μη με δοκιμάσεις

είμαι το παιδί σου

Ασε με να πεθάνω,

πριν υποκύψω!

[...]

Δεν θα πιω..."

Τη Φιλαρμονική της Βιέννης διευθύνει ο Karl Böhm. Στο ρόλο της Αυτοκράτειρας η Leonie Rysanek.

R. Strauss: "Die Frau ohne Schatten, Αct III. Ich will nicht":

Αυτή η πράξη της αυτοκράτειρας όμως είναι εκείνη που την απελευθερώνει. Την στιγμή που με ανθρώπινη πια υπόσταση αποκτά σκιά, ο αυτοκράτορας επανέρχεται στη ζωή...
Τα δυο ζευγάρια επανενώνονται και τραγουδούν. Yμνούν την αγάπη, τη ζωή, τα παιδιά που θα γεννηθούν στο μέλλον...

"Ήταν η χειρονομία του σκλάβου, που παραδίδεται ολοκληρωτικά, για ζωή και θάνατο...η ελπίδα και η απελπισία που σφιχταγκαλιάζονταν..."

Η όπερα ολοκληρώνεται με τις φωνές των αγέννητων παιδιών:

"Πατέρα, τίποτα δεν σ' απειλεί

ιδού, η ανήσυχη μάνα

που σε μπέρδεψε.

Αν ποτέ γινότανε γιορτή

δεν θα' ταν μυστικό

εμείς να'μαστε οι καλεσμένοι

εμείς και οι οικοδεσπότες"

R. Strauss: "Die Frau ohne Schatten, Αct III. Vater, dir drohet nichts":

Ο Μότσαρτ, το σεβαλιέ και το Αλέγκρο της Βερόνα...

 

"Πορτρέτο του 13χρονου Μότσαρτ - Βερόνα, 1770"
(πιθανόν του Giambettino Cignaroli) 

Ο Joseph Wenzel  ήταν Γερμανός ευγενής και κυβερνήτης του πριγκιπάτου του Φύρστενμπεργκ .Ήταν επίσης λάτρης της μουσικής και εξαιρετικός τσελίστας. Στην έπαυλή του διέθετε ιδιωτική αίθουσα μουσικής όπου συχνά προσκαλούσε εκτελεστές και συνθέτες με μεγάλη φήμη.  Το 1766 ο Λεοπόλδος Μότσαρτ με το μοναχογιό του Αμαντέους πέρασαν εδώ δύο εβδομάδες ως προσκεκλημένοι του Βένζελ και δόθηκαν 2-3 συναυλίες. Ενθουσιασμένος από το νεαρό Βόλφγκαγκ και τις μουσικές επιδόσεις του, ο πρίγκιπας τού χάρισε ένα μεγάλης αξίας δαχτυλίδι.

Λεπτομέρεια του πίνακα με το σεβαλιέ

Ο 13χρονος καμαρώνοντας για το απόκτημά του το φορούσε πάντα στο μικρό του δάχτυλο όπως οι βασιλείς, οι ευγενείς ή οι γόνοι πλουσίων οικογενειών, καθώς το σεβαλιέ ήταν σύμβολο τιμητικής διάκρισης.

Από δω αρχίζει να ξεδιπλώνεται η ιστορία ενός υπέροχου πορτρέτου του Σαλτσβουργιανού ως έφηβου, μια σπάνια απεικόνιση, καθώς είναι ένα από τα πέντε μόνο πορτρέτα που έγιναν κατά τη διάρκεια της ζωής του Μότσαρτ. 

Αυτό το εικαστικό αποτελεί  απτή απόδειξη της φήμης του "παιδιού-θαύματος", της ολοκληρωτικής αναγνώρισης μιας μουσικής ιδιοφυΐας. 

Παρατηρώντας το πορτραίτο ο φιλότεχνος θεατής έρχεται απέναντι από έναν νεαρό με ροδαλά μάγουλα που τον κοιτάζει κατάματα. Φοράει ένα πολυτελές, κόκκινο σακάκι από ακριβό ύφασμα, που μαγνητίζει με τη φλογίσια απόχρωσή του. Το πέτο κι οι μανσέτες είναι στολισμένα με χρυσά σιρίτια και κουμπιά. Το λευκό δαντελένιο πουκάμισο συμπληρώνει την κομψή εμφάνιση. Μοιάζει πρίγκιπας μέσα σ΄αυτή τη φορεσιά, ένας ευγενής ιππότης, θαρρείς! Μια αστεία, λευκή περούκα καλύπτει το κεφάλι του, επιβεβλημένο όμως για την υψηλή κοινωνία της εποχής. Το βλέμμα του δείχνει αυτοπεποίθηση. Αντλεί δύναμη από το πληκτροφόρο που αγγίζει. Η ισχύς, το κύρος και η "εξουσία" του μικρού Βόλφγκαγκ είναι αναμφίβολα η μουσική του.

Τα δάχτυλά του πατούν ελαφρά τα πλήκτρα του τσέμπαλου και στο μικρό δάχτυλο του δεξιού χεριού αστράφτει ένα ολόχρυσο λεπτοδουλεμένο δαχτυλίδι με μαύρους αχάτες. Είναι το πολύτιμο δώρο του γερμανού κυβερνήτη, Γιόζεφ Βένζελ, που πριν λίγα χρόνια είχε εντυπωσιάσει με την ερμηνεία του και τού το πρόσφερε προς έκφραση θαυμασμού και ευγνωμοσύνης...

Είναι Γενάρης του 1770 και ο Λεοπόλδος με τον ταλαντούχο γιο του βρίσκονται σε εκτεταμένη περιοδεία στην Ιταλία. Καταφθάνουν στη Βερόνα καλεσμένοι του Πιέτρο Λουτζιάτι, μέλους πλούσιας οικογένειας της πόλης, αξιωματούχου στην υπηρεσία της Βενετικής Δημοκρατίας και πάτρονα των τεχνών.

Η φήμη του παιδιού-θαύματος  δεν μπορούσε να αφήσει ασυγκίνητο το Βερονέζο φιλότεχνο, που το προσκάλεσε να εμφανιστεί στο σπίτι του σε ιδιωτική συναυλία, οργανωμένη προς τιμήν του. Προσκεκλημένοι σε αυτό το ρεσιτάλ που θεωρήθηκε σπουδαίο καλλιτεχνικό γεγονός για τη Βερόνα ήσαν όλοι οι αριστοκράτες της πόλης.
Μοναδικό θέμα συζήτησης για τις επόμενες μέρες ήταν η ιδιωτική συναυλία στο σαλόνι του Λουτζιάτι με το παιδί-θαύμα της εποχής! Οι  τοπικές φυλλάδες έγραψαν τα εγκωμιαστικότερα σχόλια για τη βραδιά!

Ο οικοδεσπότης δεν έχασε καιρό και ενθουσιασμένος όπως ήταν, ζήτησε από τον πατέρα του 13χρονου Μότσαρτ -προκειμένου να απαθανατιστεί η στιγμή- να επιτρέψει τη δημιουργία ενός πορτρέτου του μικρού. Έτσι, ο Μότσαρτ πόζαρε για το εικαστικό αυτό που ετοιμάστηκε μέσα σε δυο συναντήσεις με το ζωγράφο. (Δεν γνωρίζουμε με βεβαιότητα το όνομά του, αν και από πολλούς το έργο αποδίδεται στον Giambettino Cignaroli, ξάδερφο του Λουτζιάτι). 

Ο εικαστικός καλλιτέχνης έστησε το νεαρό βιρτουόζο στην περιβόητη σάλα που έλαβε χώρα το κονσέρτο. Τον βάζει να καθίσει στην βελούδινη χρυσοσκάλιστη πολυθρόνα μπρος στο αναγεννησιακό τσέμπαλο του φιλόμουσου ιδιοκτήτη, ηλικίας 200 ετών, κατασκευασμένο από το διάσημο οργανοποιό Τζιοβάνι Σελεστίνι, στο οποίο ο Μότσαρτ ερμηνεύοντας, προσέφερε στο κοινό μία αξέχαστη μουσική εμπειρία υψηλού καλλιτεχνικού επιπέδου..

Άνοιξε το καβαλέτο, πήρε την παλέτα, ετοίμασε τα πινέλα του...
Η λάμψη του μικρού αγοριού που αναδυόταν από τα μάτια, το μειδίαμα και κάθε λεπτομέρεια της όψης του, τον συνεπήρε...

........

Το έργο ήταν έτοιμο σε λίγες μέρες δημιουργώντας μεγάλο ενθουσιασμό και έξαψη στον Λουτζιάτι που δεν έπαιρνε τα μάτια από πάνω του! Γεμάτος θαυμασμό για την μεγαλοσύνη του Μότσαρτ αποφάσισε να γράψει ένα γράμμα στη μητέρα του νεαρού καλλιτέχνη ώστε να εκφράσει το σεβασμό του στη γυναίκα, που είχε ευλογηθεί να φέρει στη ζωή το πλάσμα με τα τόσα θεόσταλτα χαρίσματα!
Βιρτουόζος, συνθέτης, με αξιοθαύμαστη μνήμη...και μόλις δεκατριών! Πώς να το συλλάβει ο νους, αλήθεια;
Να τής εκμυστηρευτεί την έκσταση, την παράφορη έξαψη χαράς που τού δημιουργούσε η σκέψη και μόνο της Μοτσάρτιας μουσικής "θεοληψίας"...

"Από τις αρχές του τρέχοντος έτους η πόλη μας θαυμάζει το πολυτιμότερο πρόσωπο, που ακούει στο όνομα του γιου σας, σινιόρ Αμαντέο Βολφάνγκο Μότσαρτ...

Να τον καμαρώνετε, είναι "θαύμα της φύσης"...

Είμαι ενθουσιασμένος με το πορτραίτο του! Το κοιτάζω γοητευμένος κι είναι σαν να έχω τον μικρό θεό μπροστά μου, μέσα στο σπίτι να γοητεύει με το άφθαστο ταλέντο, την αισιόδοξη αύρα και το ανάλαφρο πέταγμα της μουσικής του!

Αυτή η απεικόνιση είναι η μικρή παρηγοριά μου.

Με παρακινεί να επιστρέφω στη θαυμαστή μουσική του ξανά και ξανά
και να απογειώνεται το πνεύμα και η ψυχή..."

γράφει ο Λουτζιάτι στην επιστολή προς την μητέρα, Άννα Μαρία Μότσαρτ.

Λεπτομέρεια του πίνακα με την παρτιτούρα
(christies)

Στο αναλόγιο του τσέμπαλου στέκει μια δίφυλλη παρτιτούρα, στην οποία διαβάζουμε την μουσική ένδειξη:  "Μolto allegro".

Είναι μια σύνθεση γραμμένη στη Σολ μείζονα, για την οποία δεν είμαστε σίγουροι αν είναι του Μότσαρτ. Κάποιοι κάνουν λόγο για χαμένη σήμερα παρτιτούρα του κι άλλοι πως είναι παραλλαγή σύνθεσης του Μπαλτασάρε Γκαλούπι...
Όπως κι αν έχει, σήμερα την γνωρίζουμε ως το "Αλέγκρο της Βερόνα" με αριθμό καταλόγου KV. 72a κι έχει εκτελεστεί προκειμένου να έχουμε την ηχητική απόδοση της λεπτομέρειας του εικαστικού.

Μετά το θάνατο του Λουτζιάτι το πορτραίτο πέρασε σε διάφορα χέρια. Έφτασε στην οικογένεια του πιανίστα Αλφρέ Κορτό και στη συνέχεια στον οίκο Christies απ' όπου πουλήθηκε για τέσσερα εκατομμύρια ευρώ.

Μπορεί η ιστορία να μη διέσωσε το όνομα του ζωγράφου, που το φιλοτέχνησε, όμως όποιος κι αν ήταν ο δημιουργός του, στο πέρασμα του χρόνου το έργο αποτελεί απόδειξη της μαγνητικής έλξης που ασκούσε ο Μότσαρτ στο κοινό του, ακόμη και ως παιδί...Γιατί η Μοτσάρτεια έμπνευση μοιάζει με τη χαρά της ζωής, είναι όνειρο πασπαλισμένο χρυσόσκονη, ένα χαρούμενο παιχνίδι με κανόνες-κράμα παιδικής αφέλειας και ώριμης μουσικής σκέψης!

Mozart: "Veroneser Allegro, KV 72a":

Φαρινέλι - Μεταστάζιο, οι "αγαπημένοι δίδυμοι"...

 

"Farinelli con amici"(λεπτομέρεια), Jacopo Amigoni

Θεωρείται ο διασημότερος καστράτο του 18ου αι. Ο Κάρλο Μπρόσκι, κατά κόσμον Φαρινέλι, γεννήθηκε σαν σήμερα, 24 Γενάρη του 1705 στην Απουλία.

Το καλλιτεχνικό του ψευδώνυμο "Farinelli" οφείλεται μάλλον  στους αδελφούς Farina, δύο πλούσιους και φιλόμουσους αδερφούς από τη Νάπολη, που  χρηματοδότησαν τις σπουδές του.

Η φωνή του, που χαρακτηριζόταν "των Αγγέλων" άγγιζε  απίστευτα φωνητικά ύψη. Ήταν ισχυρή και διαυγής, αιθέρια και ανατριχιαστικά κρυστάλλινη. Διακρίθηκε για την ακρίβεια της ερμηνείας και τις βαθιές φωνητικές φωτοσκιάσεις. 

Ο Φαρινέλι ξεκίνησε ως μαθητής του Νίκολα Πόρπορα, και για τη φωνή του που ξεπερνούσε τις τρισήμιση οκτάβες λέγεται πως είχε θεραπευτικές ιδιότητες!

Αναφέρεται  δε, πως ο βασιλιάς της Ισπανίας Φίλιππος ο Ε' που έπασχε από χρόνια κατάθλιψη, βρήκε τη θεραπεία µε τη µουσική του διάσηµου ευνούχου, που για δέκα ολόκληρα χρόνια, ώρες ατέλειωτες τραγουδούσε στον βασιλιά...

Με τον γνωστό μας λιμπρετίστα Μεταστάζιο υπήρξαν δια βίου φίλοι, με τη σχέση τους να διακρίνεται από αμοιβαίο σεβασμό, αγάπη και θαυμασμό του ενός για το ταλέντο του άλλου.

Στο παραπάνω εικαστικό "Farinelli con amici- Ο Φαρινέλι με φίλους" του Jacopo Amigoni απεικονίζεται ο λιμπρετίστας Μεταστάζιο αριστερά, ο Φαρινέλι δεξιά και ανάμεσά τους η σοπράνο κοινή τους φίλη, Τερέζα Καστελίνι.

"Όπως στους δίδυμους,

η φωνή σου και οι σκέψεις μου

μαθαίνουν να πετούν προς τον Παρνασσό".

O Farinelli έφηβος

Αυτά γράφει ο Μεταστάζιο σ' ένα σονέτο του αφιερωμένο στον αγαπημένο του φίλο, Φαρινέλι...

Στενοί και καρδιακοί φίλοι, ο καθένας απευθυνόταν συχνά προς τον άλλο αποκαλώντας τον: "Caro gemello-Αγαπημένε δίδυμε". 

Κι αυτό, γιατί οι δυο τους είχαν κάνει το ντεμπούτο τους την ίδια μέρα, στο ίδιο μουσικό έργο.

Ο Φαρινέλι ήταν 15 χρονών και μαθητής του Πόρπορα, όταν ο ιταλός συνθέτης του ανέθεσε να τραγουδήσει το ρόλο του βοσκού Θύρση στη σερενάτα του: "Angelica e Medoro", το λιμπρέτο της οποίας είχε γράψει ο Μεταστάσιο.

Η υπόθεση της σερενάτας που παρουσιάστηκε στη Νάπολη για τον εορτασμό των γενεθλίων της αυτοκράτειρας στηρίζεται στους δυο βασικούς χαρακτήρες από το εκτενές ιπποτικό επικό ποίημα του Λουντοβίκο Αριόστο: "Μαινόμενος Ορλάνδος" ...

Ο Μεταστάσιο ήταν στα είκοσι, κι ένας πολλά υποσχόμενος λιμπρετίστας που είχε την πρώτη του ευκαιρία να  ακούσει τους στίχους του να τραγουδιώνται δημόσια, στο ίδιο έργο που ο έφηβος Φαρινέλι θα τραγουδούσε στη σκηνή για πρώτη φορά...

Το επιτυχημένο ξεκίνημά τους είχε και αντίστοιχη, λαμπρή πορεία, στην οποία αναδείχθηκαν ο μεν ένας ως ο μεγαλύτερος λιμπρετίστας και ο άλλος ως ο μεγαλύτερος τραγουδιστής της εποχής τους. 

Η προσφώνηση "caro gemello", εκτός από ταιριαστή αναμεσά τους, κρύβει και απίστευτη τρυφερότητα ανάμεσα στους δυο καλλιτέχνες...

Aπό τη σερενάτα του Πόρπορα ακούμε την άρια του Θύρση: "Non giova il sospirar".

"Δεν ωφελεί ο αναστεναγμός:

Σταμάτα να κλαις.

Ο Θύρσης δεν είναι πια δικός σου,

άπιστη νύμφη.

Απόλαυσε τη νέα σου αγάπη

κι ο Θύρσης θα ξανάβρει

νύμφη, αν όχι πιο όμορφη,
τουλάχιστον πιστή, πιότερο."

Ν. Porpora: "Angelica e Medoro",
Tirsi's aria: "Non giova il sospirar"
(Farinelli - Metastasio Debut)

Παλαιότερο κείμενο για τον Φαρινέλι μπορείτε να διαβάσετε εδώ.

Εντουάρ Μανέ: "Εισβάλλοντας στο Μπαρ του Φολί Μπερζέρ"...

 

Eduard Manet:  "Le Bar aux Folies-Bergere"

Eduard Manet selfportrait

O Εντουάρ Μανέ άρχισε να εμπνέεται και να δημιουργεί πίνακες από τα μπαρ και τα καφέ του Παρισιού την δεκαετία του 1870. Ο τελευταίος μεγάλος πίνακας του Μανέ ανήκει θεματικά σε αυτή την κατηγορία απεικόνισης του εσωτερικού ενός Παρισινού καμπαρέ. Πρόκειται για το "Μπαρ στο Φολί Μπερζέρ - Le Bar aux Folies-Bergere".
Το καμπαρέ άνοιξε τις πόρτες του το 1869 και η ατμόσφαιρα που επικρατούσε χαρακτηρίστηκε ως "απόλυτης χαράς και ευθυμίας". 

Με το τελευταίο αριστούργημά του ο Μανέ υμνεί τη σύγχρονη ζωή στο Παρίσι. Ο καλλιτέχνης αναδεικνύει την αίσθηση ανάμεσα σε ψευδαίσθηση και πραγματικότητα αξιοποιώντας τον κόσμο της νύχτας, που τού προσφέρει τη δυνατότητα αποτύπωσης "μοντέρνων" εικόνων από την καθημερινότητα.

Ο πίνακας σήμερα εκτίθεται στην γκαλερί Courtauld στο Λονδίνο, όμως αρχικά ανήκε στον συνθέτη Emmanuel Chabrier, στενό φίλο του Manet, που τον είχε κρεμασμένο πάνω από το πιάνο του. 

Στο εικαστικό δεσπόζει η γυναικεία φιγούρα στο κέντρο της σύνθεσης. Διαπνέεται από μελαγχολία που ξεχωρίζει μέσα στην ευθυμία του χώρου.

Στέκεται μπροστά σ' έναν καθρέφτη, με έκφραση αινιγματική και απροσδιόριστη. Μεταξύ μελαγχολίας, ονειροπόλησης, ανησυχίας για κάτι και απορίας,  το κορίτσι με το σκούρο  βελούδινο μεσάτο σακάκι και τον λευκό δαντελωτό γιακά συνομιλεί με έναν άντρα που ο θεατής βλέπει στα δεξιά, το είδωλό του.

Ο πίνακας είναι πλούσιος σε λεπτομέρειες που παρέχουν ενδείξεις για την κοινωνική τάξη και το περιβάλλον. Θα πρέπει να υπενθυμίσουμε πως η γυναίκα στο μπαρ είναι πραγματικό πρόσωπο, γνωστή ως Σουζόν, εργαζόμενη στα Folies-Bergère. Η κοπέλα πόζαρε για το ζωγράφο ο οποίος είχε δημιουργήσει στο ατελιέ του μια μικρογραφία του χώρου...

Πάνω στον πάγκο και πίσω από την κοπέλα στα ράφια είναι τοποθετημένα μπουκάλια με ποτά. Στο προσκήνιο ο θεατής εντοπίζει μια φρουτιέρα με εσπεριδοειδή  που πολλοί υποστηρίζουν πως ο Μανέ με την ένταξή τους στη σύνθεση προσδιορίζει τη σερβιτόρα ως πόρνη, καθώς ο ζωγράφος συνήθιζε να συνδέει τα πορτοκάλια με την πορνεία...Υπάρχει και άλλη εκδοχή , όπου τα πορτοκάλια υποδηλώνουν πλούτο και γαλαντομία, που παραπέμπει στην ανώτερη οικονομικά τάξη όσων σύχναζαν στο Folies-Bergère. Δίπλα ο Μανέ τοποθετεί ένα μικροσκοπικό κρυστάλλινο ανθοδοχείο με τριαντάφυλλα που συμβολίζουν την αγάπη και την αγνότητα, λειτουργώντας ειρωνικά καθώς η σερβιτόρα υπονοείται ως γυναίκα του περιθωρίου.
Η αντανάκλαση του χώρου στον καθρέφτη μαρτυρά επίσης την πολυτέλειά του, με τους κρυστάλλινους πολυελαίους, αλλά και τη δημοφιλία του με την κατάμεστη από καλοντυμένους θαμώνες αίθουσα, που έχουν έρθει για να διασκεδάσουν. 

Κοφτές και γρήγορες -υποδηλώνουν κίνηση- οι πινελιές του Μανέ συνθέτουν μια έξοχη δημιουργία και μ' άλλες αξιοσημείωτες λεπτομέρειες, όπως το ζευγάρι ποδιών με τις πράσινες πουέντ στην επάνω αριστερή γωνία. Προφανώς ανήκουν σε καλλιτέχνιδα ακροβάτισσα, που ίπταται και χορεύει πάνω από τα κεφάλια των παρευρισκομένων που ενθουσιάζονται από το μοναδικά εντυπωσιακό θέαμα.

ΜΟΥΣΙΚΗ:

Πορτραίτο του Emmanuel Chabrier ,
φιλοτεχνημένο από τον Eduard Manet
την εποχή σύνθεσης του μουσικού έργου

Την ιδέα για ένα μπαλέτο με τον ίδιο τίτλο, δίνει το περίφημο εικαστικό στην εταιρεία μπαλέτου της Dame Marie Rambert, όταν το 1934 ο συγγραφέας και φιλότεχνος σύζυγός της παρατήρησε την εκπληκτική ομοιότητα μιας χορεύτριας του θιάσου με την σερβιτόρα στον πίνακα του Εντουάρ Μανέ. 

Πρότεινε λοιπόν στη σύζυγο του να παρουσιάσει κάτι σχετικό χορευτικά, μια ιδέα που εφαρμόστηκε άμεσα. Το λιμπρέτο ανατέθηκε στην "νονά" του αγγλικού  μπαλέτου, την κορυφαία βρετανίδα ιρλανδικής καταγωγής χορεύτρια και χορογράφο, Ninette de Valois. 

Ο συνθέτης που επιλέχτηκε πάνω στη μουσική του οποίου να βασιστεί η μπαλετική ιστορία ήταν ο  Emmanuel Chabrier , στενός φίλος του Manet, και πρώτος ιδιοκτήτης του εικαστικού έργου, όπως αναφέρθηκε παραπάνω...

Πρόκειται για ένα σύνολο συνθέσεων για πιάνο με τίτλο: "Pièces pittoresques". 

Δέκα σύντομης διάρκειας συνθέσεις που εντυπωσίασαν τους  Alfred Cortot και  Francis Poulenc που πάντα αναφέρονταν με ενθουσιασμό σ' αυτά, ενώ μετά την πρεμιέρα το 1881 οι César Franck και Claude Debussy έκαναν λόγο για "εξαιρετική σύνθεση, μεταφέρει μοτίβα από την εποχή των Ραμώ και Κουπερέν, που γοήτευσε τους παρευρισκόμενους ..."

Οι τίτλοι στις δέκα συνθέσεις που απαρτίζουν το έργο δεν δόθηκαν από τον Σαμπριέ, αλλά από τους εκδότες του:

"Τοπίο...Μελαγχολία... Ανεμοστρόβιλος...Κάτω από τα δέντρα... Μαυριτανικό...Ειδύλλιο... Χωριάτικος χορός...Αυτοσχεδιασμός... Επίσημο Μινουέτο... Σκερτσόζικο βαλς..."

Όταν ανοίγει η αυλαία οι θεατές μεταφέρονται στα Folies Bergère γύρω στο 1870. Πίσω από τη μπάρα και μπροστά από τον καθρέφτη η σερβιτόρα σκουπίζει μπουκάλια με ποτά ενώ εισέρχονται δυο πελάτες.
Λίγο αργότερα, ένα γκαρσόνι ερωτευμένο με την κοπέλα, την παίρνει και χορεύουν μέχρι να εμφανιστούν οι χορεύτριες καν-καν, που σκορπούν κέφι και ενθουσιασμό. Οι θαμώνες ιδιαίτερα γοητεύονται με την εμφάνιση της Louise Weber, διάσημης με το ψευδώνυμο "La Goulue=η λαίμαργη", για την ακόρεστη όρεξή της τόσο για ζωή όσο και για φαγητό. Hταν η "βασίλισσα της Μονμάρτης"! 

Χορεύει φορώντας προκλητικό κοστούμι από διάφανες μουσελίνες με τολμηρά ντεκολτέ. Το δαντελωτό μεσοφόρι της τραβά τα βλέμματα των αντρών, που στις φλογερές πόζες της νοιώθουν σπιρτάδα και λάβρα να παρασύρουν και να εκτινάσσουν τα σωθικά τους !
Ο αγαπημένος της σερβιτόρας είναι αποσβολωμένος από τη λάγνα ζουμερή κίνηση της χορεύτριας, προκαλώντας αφόρητη ζήλια στην κοπέλα ...

Το μπαλέτο μεταφέρει το ανέμελο και ξέγνοιαστης ατμόσφαιρας περιβάλλον του Παρισινού καμπαρέ, στο οποίο κυριαρχούν μεν οι χορευτικοί ρυθμοί της μπελ επόκ, προκαλώντας όμως αντιθετικά συναισθήματα όταν η σερβιτόρα  με ραγισμένη την καρδιά ξαναπηγαίνοντας πίσω από την μπάρα παίρνει την μελαγχολική πόζα που τής έδωσε ο Μανέ στο εμβληματικό εικαστικό του...

𝐄𝐦𝐦𝐚𝐧𝐮𝐞𝐥 𝐂𝐡𝐚𝐛𝐫𝐢𝐞𝐫: "𝐏𝐢𝐞𝐜𝐞𝐬 𝐏𝐢𝐭𝐭𝐨𝐫𝐞𝐬𝐪𝐮𝐞𝐬":

Το κείμενο γράφτηκε με αφορμή τη γενέθλια επέτειο(23 Ιανουαρίου 1832) του Γάλλου μοντερνιστή ζωγράφου, Εντουάρ Μανέ, ενός από τους πρώτους καλλιτέχνες του 19ου αι. που ζωγράφισε τη σύγχρονη ζωή. Διεισδυτικός και οξύνους μελετά την εξέλιξη της εποχής του. Ιδιαίτερα οι σκηνές από καφέ αποτελούν παρατηρήσεις της κοινωνικής ζωής στο Παρίσι που ζει. Οι άνθρωποι απεικονίζονται να πίνουν, να ακούνε μουσική, να χορεύουν, να φλερτάρουν, να διασκεδάζουν. Όλα ζωγραφισμένα σε ένα χαλαρό στυλ, αποτυπώνοντας τη διάθεση και την αίσθηση της νυχτερινής ζωής της γαλλικής πρωτεύουσας...

Για τον Εντουάρ Μανέ μπορείτε να διαβάσετε παλαιότερα κείμενα εδώ και εδώ.

Μπαλανσίν - Μπαχ: η συνάντηση σ' ένα "Concerto Barocco"...

 

Ο ρωσικής καταγωγής, Τζωρτζ Μπαλανσίν, γεννημένος στις 22 Γενάρη 1904, από πολλούς θεωρείται ο μεγαλύτερος χορογράφος του 20ου αιώνα...
Πρωτοεμφανίστηκε με τα "Ρωσικά Μπαλέτα" ως χορογράφος στα 21 του χρόνια, όμως η συμβολή του στο χορό καθιερώνεται με την ίδρυση του μεγαλύτερου χορευτικού συγκροτήματος των ΗΠΑ, του "NYCB-New York City Ballet", του οποίου ήταν διευθυντής για πολλά χρόνια.

Οι χορογραφίες του Μπαλανσίν στηρίζονται στην κληρονομιά του αυθεντικού ακαδημαϊκού μπαλετικού χορού του 19ου αι., εμπλουτισμένου με έντονα καλλιτεχνικά στοιχεία με βάση το λαϊκό φολκλόρ. Τα μπαλέτα του Μπαλανσίν ξεχωρίζουν για τον μινιμαλισμό τoυς, και την στόχευση του καλλιτέχνη στη μουσική ως πρωταρχική επιρροή στη χορογραφία, σε αντίθεση με την αφήγηση. Έτσι, τα μπαλέτα του δεν είναι τόσο αφηγηματικά, όσο απεικονιστικά, πλούσια σε χορογραφική φαντασία.

Στα μέσα της δεκαετίας του '30 ο Μπαλανσίν άκουσε τους Γεχούντι Μενουχίν και Ζωρζ Ενέσκου να ερμηνεύουν το "Κοντσέρτο για δύο βιολιά" του Γ.Σ.Μπαχ.
Εντυπωσιάστηκε από τη μαθηματική ακρίβεια της μουσικής του γερμανού συνθέτη της μπαρόκ και άρχισε να τον μελετά. Τον έλκυε η καθαρότητα της μουσικής φόρμας του και η βαθιά στοχαστική προσέγγισή του στο θείο. 

Κάποια χρόνια αργότερα ο Μπαλανσίν σκέφτηκε να ενσωματώσει τις τεχνικές και τον ρυθμό της τζαζ που μεσουρανούσε στις ΗΠΑ, στη μουσική του Μπαχ. Άρχισε να χορογραφεί πάνω στο Κονσέρτο για δύο βιολιά, που όλα αυτά τα χρόνια δεν είχε πάψει να ηχεί μέσα του.

"Concerto Barocco", 1972
(pinterest)

Τη μπαλετική χορογραφία την τιτλοφόρησε "Concerto Barocco" και τη χρησιμοποίησε για "εξάσκηση στη σκηνή", ένα μάθημα που δίδασκε ο Μπαλανσίν στη Σχολή Αμερικανικού Μπαλέτου.

Αξιοπρόσεκτο είναι το ότι η χορογραφία δεν μεταφέρει κάποια ιστορία, δεν έχει πλοκή, παρά στοχεύει να κεντρίσει το ενδιαφέρον του κοινού μόνο με την χορευτική κίνηση, όπως η μουσική μπαρόκ προσέγγιζε το ακροατήριο όχι λόγω των θεμάτων της, αλλά λόγω της δομής και της επεξεργασίας τους.

Ο Μπαλανσίν αναθέτει τη χορευτική κίνηση σε ένδεκα χορευτές. Στη μελωδική γραμμή του κάθε βιολιού πατούν τα βήματα δυο βασικών χορευτριών, που πλαισιώνονται από μπαλετικό σώμα οκτώ γυναικών που μελωδικά ακολουθούν την παρτιτούρα για την ορχήστρα. Ένας άνδρας χορευτής εμφανίζεται στο δεύτερο μέρος ενώ το σώμα των χορευτριών βρίσκεται στη σκηνή για το σύνολο του μπαλέτου.

Ο Μπαχ συνέθεσε το κονσέρτο του για δύο βιολιά το 1730, ως μέρος μιας σειράς συναυλιών στη Λειψία. Φέρει την αρίθμηση BWV 1043, είναι γραμμένο σε ρε ελάσσονα κι αναπτύσσεται σε 3 μέρη: 

Vivace, 
Largo ma non tanto και 
Allegro.

Λεπτή και εκφραστική η σχέση ανάμεσα στα δυο βιολιά καθ' όλη τη διάρκεια της σύνθεσης και όπως οι μουσικοαναλυτές υποστηρίζουν το κονσέρτο αυτό είναι το σπουδαιότερο του είδους που γράφτηκε από τον κάντορα.

• Στο πρώτο μέρος τα δύο βιολιά δεν εμφανίζονται αυστηρά παίζοντας το ένα απέναντι στο άλλο, αλλά μαζί απέναντι στην ορχήστρα. Όμως το κάθε βιολί κρατά και αναδεικνύει την ανεξαρτησία του, στοιχείο γνώριμο στο ύφος του Μπαχ.
• Το δεύτερο μέρος, Largo ma non tanto έχει χαρακτηριστεί "μαργαριτάρι ευγενούς και εκφραστικής μελωδίας", καθώς δίνεται έμφαση στο μελωδικό περιεχόμενο των σολιστικών φωνών υπό την διακριτική συνοδεία της ορχήστρας, ένα είδος "πνευματικής αγάπης" ανάμεσα στα δύο βιολιά.
• Το κονσέρτο ολοκληρώνεται με το εκτενέστερο Allegro, όπου επανεκτίθενται όλα τα θεματικά στοιχεία που εμφανίστηκαν στα δυο προηγούμενα μέρη. Η κίνηση χαρακτηρίζεται ως "έκρηξη ασυγκράτητης ενέργειας". Στο φινάλε, τα σόλο βιολιά αναδεικνύουν μοναδικά την έκσταση που δημιουργεί η στιβαρή Μπαχική αρμονία.

Θα απολαύσουμε το "Concerto Barocco" του τιμώμενου χορογράφου, Τζωρτζ Μπαλανσίν, από παράσταση του 1966, όπου τoυς βασικούς ρόλους χορεύουν η Suzanne Farrell, η Marnee Morris και ο Conrad Ludlow στις αρχές της καριέρας τους...

J.S.Bach - G. Balanchine: "Concerto Barocco Ballet"

Παλαιότερο κείμενο για τον Μπαλανσίν μπορείτε να διαβάσετε εδώ.

Ο Ζωγράφος, ο Μουσικός και η Αγία Ελισάβετ της Ουγγαρίας...

Γεννημένος στη Βιέννη σαν σήμερα, 21 Ιανουαρίου 1804, ο Moritz von Schwind θεωρείται από τους πλέον ταλαντούχους αυστριακής καταγωγής Γερμανούς ζωγράφους, από τους κορυφαίους εικονογράφους του πρώιμου ρομαντισμού. Ιδιοφυής καλλιτέχνης άντλησε τα θέματά του από τα έθιμα της πατρίδας του, τους θρύλους, τις παραδόσεις -λαϊκές και θρησκευτικές-, τον ιπποτισμό και τα λαϊκά τραγούδια. 

Moritz von Schwind, Πύργος του Βάρτμπουργκ
"Η παιδική ηλικία της Αγίας Ελισάβετ"

Κάστρα, ανεκπλήρωτοι έρωτες, νεράιδες, νύμφες, ξωτικά, περιπλανώμενοι και μουσικοί οργανοπαίχτες πρωταγωνιστούν στα θέματά του εκφράζοντας το ρομαντικό ιδεώδες και τη λαχτάρα για ένα υποτιθέμενο ιδανικό παρελθόν.

Αγαπούσε πολύ τη μουσική και ο ίδιος σπούδαζε βιολί, αρχικά.Μεταξύ των συμμαθητών του και καρδιακός του φίλος ήταν ο Φραντς Σούμπερτ, μερικά από τα λήντερ του οποίου, εικονογράφησε. Τελικά, αποφάσισε να εγκαταλείψει τη μουσική για τη ζωγραφική, όμως συχνά συμμετείχε ως βιολονίστας σε μουσικά φεστιβάλ και σουαρέ.

Το 1847, ο Σβιντ διορίστηκε καθηγητής στην Ακαδημία του Μονάχου, εικονογράφησε το διάσημο στην εποχή παραμύθι των αδερφών Γκριμ "Τα 7 κοράκια", βιβλία του Γκαίτε, φιλοτέχνησε τοιχογραφίες σε παλάτια-κατοικίες του βασιλιά Λουδοβίκου Β' της Βαυαρίας, καθώς και διακόσμησε με σκηνές από το θρύλο της Μελουζίνας και προσωπογραφίες κορυφαίων συνθετών στο φουαγιέ της Κρατικής Όπερας της Βιέννης, που μέχρι σημερα αποθεώνονται από κάθε φιλότεχνο. Μάλιστα αυτές οι δημιουργίες έκαναν τους κριτικούς να δηλώσουν πως "ο Μόριτζ φον Σβιντ μετέφρασε τη χαρά της Μουσικής σε εικαστική τέχνη".

Moritz von Schwind, Πύργος του Βάρτμπουργκ
"Η Ελισάβετ αποχαιρετά το Λουδοβίκο"

Όμως, αδιαμφισβήτητα, η φήμη του έφτασε στο απόγειό της όταν ολοκλήρωσε τις τοιχογραφίες στον ιστορικό Πύργο του Βάρτμπουργκ στη Θουριγγία με σκηνές από το "Διαγωνισμό των τραγουδιστών", που έλαβε χώρα εδώ το 1207(γι' αυτό εξάλλου ο Πύργος επιλέχθηκε από τον Βάγκνερ ως τόπος δράσης για το μουσικόδραμά του "Τανχόυζερ", που έχει ως υπόθεση τον διαγωνισμό) , αλλά και σκηνές από τη "Ζωή της Αγίας Ελισάβετ της Ουγγαρίας", αφού ο πύργος υπήρξε κατοικία της μέχρι τον γάμο της με τον Λουδοβίκο.





Πρόκειται για έξι τοιχογραφίες του Moritz von Schwind που συγκλόνισαν τον Φραντς Λιστ, όταν επισκέφτηκε τον Πύργο, τόσο που αποτέλεσαν τη βάση του λιμπρέτου για το πρώτο ορατόριο του συνθέτη με τίτλο: "Legend of the Holy Elizabeth".

Moritz von Schwind, Πύργος του Βάρτμπουργκ
"Το Θαύμα των Ρόδων"

Η Ελισάβετ ήταν πριγκίπισσα του Βασιλείου της Ουγγαρίας και αγαπητή καθολική Αγία, από τα πρώτα μέλη του Τρίτου Τάγματος του Αγίου Φραγκίσκου, από το οποίο τιμάται ως η προστάτιδά του.

Παντρεύτηκε σε ηλικία 14 ετών και έμεινε χήρα πάρα πολύ νέα, μόλις στα 20.Με το σύζυγό της πίστευε ότι η βοήθεια στους φτωχούς μπορεί να φέρει την ανταμοιβή στην αιώνια ζωή. Το ζευγάρι πρόσφερε σημαντικό φιλανθρωπικό έργο, μοιράζοντας τρόφιμα και ρούχα στους φτωχούς, ενώ η Ελισάβετ έχτισε νοσοκομείο ...

Κυκλοφορούν πολλοί θρύλοι γύρω από την δράση της Ελισάβετ. Γνωστός είναι ο θρύλος με το "θαύμα των ρόδων", σύμφωνα με τον οποίο όταν κάποτε η γυναίκα μετέφερε κρυφά ένα μεγάλο καλάθι με ψωμιά για τους φτωχούς, συνάντησε στο δρόμο το σύζυγο της. Εκείνος ζήτησε να δει τι είχε στο καλάθι κι όταν εκείνη το ξεσκέπασε, τα ψωμιά είχαν μεταμορφωθεί σε τριαντάφυλλα.

Moritz von Schwind, Πύργος του Βάρτμπουργκ
Η Ελισάβετ με τα παιδιά της αποχωρούν από το Κάστρο

Το ορατόριο γράφτηκε το 1864 και πρωτοπαρουσιάστηκε στις 15 Αυγούστου της επόμενης χρονιάς υπό τη διεύθυνση του Φραντς Λιστ με την ευκαιρία της εικοστής πέμπτης επετείου του Ωδείου της Πέστης.

Πρέπει να θυμίσουμε πως ο Λιστ υπήρξε εξαιρετικά φιλότεχνος και αρκετές από τις συνθέσεις του είναι εμπνευσμένες από έργα τέχνης. Αυτές οι έξι τοιχογραφίες κέντρισαν κατά πολύ το ενδιαφέρον του, γι' αυτό και επιχείρησε να συνθέσει το ορατόριο, μουσικό είδος που δεν είχε αποπειραθεί να ασχοληθεί στο παρελθόν. Κύριος στόχος του ήταν να μεταφέρει στη σύνθεση τις μουσικοδραματικές αρχές του ρομαντισμού, και κατ'επέκταση τις σχετικές μεταρρυθμίσεις του Βάγκνερ. Έδωσε νέα μορφή στο ορατόριο, καθώς συμπεριέλαβε τα νέα επιτεύγματα της όπερας στα εκφραστικά μέσα του είδους...

Η επιτυχία του ορατορίου δεν είχε προηγούμενο κι ο ενθουσιασμός κοινού και κριτικών ξεπέρασε κάθε προσδοκία, με εγκωμιαστικότατα σχόλια να φιγουράρουν στα πρωτοσέλιδα:

"Αυτή η μέρα είναι η πιο φωτεινή, η πιο ένδοξη! Γράφτηκε η πιο λαμπρή σελίδα στην καλλιτεχνική ιστορία της Ουγγαρίας. [...] Η ουγγρική πρωτεύουσα δεν έχει ζήσει ποτέ στο παρελθόν τέτοιες στιγμές επευφημιών και ενθουσιασμού..."

Moritz von Schwind, Πύργος του Βάρτμπουργκ
Θάνατος της Ελισάβετ

Το έργο χωρίζεται σε δύο μέρη, το καθένα με τρεις σκηνές, τις οποίες ο συνθέτης τιτλοφορεί ως εξής:.

1. Η άφιξη της Ελισάβετ στο Βάρτμπουργκ
2. Το Θαύμα των Ρόδων
3. Οι Σταυροφόροι
4. Κόμισσα Σοφία(αναφορά στην πεθερά της Ελισάβετ, που μετά το θάνατο του κόμη, τη διώχνει από το κάστρο.)Αποχώρηση της Ελισάβετ
5. Προσευχή της Ελισάβετ -Χορωδία των φτωχών - Θάνατος της Ελισάβετ
6. Ο πανηγυρικός ενταφιασμός της Αγίας

Οπως γράφει ο Λιστ στις σημειώσεις του για το ορατόριο: "Σε αυτά τα μέρη προστίθενται η ορχηστρική εισαγωγή με το κύριο μοτίβο σε μι μείζονα υφασμένη χωρίς στόμφο, ορισμένες παρεμβαλλόμενες ορχηστρικές κινήσεις και ένα ιντερλούδιο."

Το μεγαλειώδες ορατόριο "The Legend of St. Elizabeth" του Φραντς Λιστ ειναι εξαιρετικά εκτεταμένο σε διάρκεια(περίπου τριών ωρών) και δομείται πάνω σε πέντε χαρακτηριστικά μοτίβα. Είναι η πρώτη φορά που η τεχνική του λάιτ-μοτίφ εμφανίζεται σε ορατόριο, με το συνθέτη να τροποποιεί το θέμα σχεδόν κάθε φορά που εμφανίζεται, επιτρέποντας να αναδυθούν ποικίλα ηχοχρώματα και διαθέσεις.

Moritz von Schwind, Πύργος του Βάρτμπουργκ
"Ο ενταφιασμός της Ελισάβετ"

Ευρηματικά χρησιμοποιεί αυθεντικούς, παλιούς Ουγγρικούς εκκλησιαστικούς ύμνους, επιλέγει επίσης Ελισαβετιανές μελωδίες, όπως και μοτίβα από παλιά ουγγρικά εμβατήρια ή τραγούδια εθνικού-πατριωτικού χαρακτήρα.

Προτείνω να ακούσουμε τη δεύτερη σκηνή του 1ου μέρους, που μεταφέρει το επεισόδιο που έλαβε χώρα το Θαύμα των Ρόδων. Εδω ο Λιστ χρησιμοποιεί δυο μοτίβα, την Ελισαβετιανή μελωδία που είπαμε παραπάνω κι ένα Γρηγοριανό θέμα.Συχνά, εκτός από τον τίτλο: "Θαύμα των ρόδων",το συναντάμε και ως: "Λουδοβίκος" γιατί περιγράφει τη σκηνή που ο κόμης Λουδοβίκος καθώς κυνηγούσε συναντά την Ελισάβετ στο δάσος, η οποία - παρά την απαγόρευση του - μεταφέρει ψωμιά στους φτωχούς. Οταν τα ψωμιά στην ποδιά της γυναίκας μετατρέπονται σε τριαντάφυλλα, ο κόμης ζητά συγγνώμη και το ζευγάρι στρέφεται στον Θεό με ευχαριστίες και τη χορωδία να συμμετέχει στην προσευχή τους....

Μετά από ένα σύντομο πρελούδιο, η σκηνή ανοίγει με το κυνηγετικό τραγούδι του Λουδοβίκου. Ακολουθεί διάλογος και το σύντομο χορωδιακό "Ο Κύριος έκανε θαύμα". Έπεται το εντυπωσιακό ντουέτο σε εκκλησιαστικό ύφος: "Λατρεύουμε και υμνούμε αυτήν την Ημέρα". Η σκηνή κλείνει με όλους να τραγουδούν σε πλήρη αρμονία ένα χορωδιακό που απαιτεί από τους ερμηνευτές τεράστιες εκφραστικές δυνατότητες.Όλα τα στοιχεία, μουσικά και ερμηνευτικά συμβάλλουν στη δημιουργία της δραματικής έντασης και της συγκίνησης, που χαρακτηρίζουν το έργο, πλούσιο σε χρώμα και με λαμπερότατο αποτέλεσμα.

 F. Liszt: "The Legend of St. Elizabeth, Part II: "Ludwig - Miracle of the rose"

α) Το τραγούδι του κυνηγού:

β) Συνάντηση ζεύγους:

γ) Το θαύμα των ρόδων: 

δ) Ευχαριστήρια Προσευχή:

Αξίζει να σημειωθεί πως το ορατόριο "The Legend of St. Elizabeth" είχε συγκινήσει πολύ και τον Πιοτρ Ίλιτς Τσαϊκόφσκυ, ο οποίος επεσήμανε πως σε αυτό το έργο "ο Λιστ μεταφέρει με τα μοτίβα του ακαταμάχητα συγκινητικά επεισόδια τα οποία δεν συγκρίνονται με άλλα αυτού του είδους. Ο συνθέτης δείχνει να συμφιλιώνεται με τον εαυτό του, βρίσκει τη γαλήνη που επεδίωκε στη θρησκεία, εκφράζοντας την ιδέα της χριστιανικής ταπεινότητας και αγάπης."

Tρία μέρη του ορατορίου διασκεύασε ο Λιστ για πιάνο. Η σύνθεση τιτλοφορείται: "Τρεις συνθέσεις από τον θρύλο της Αγίας Ελισάβετ" και περιλαμβάνει διασκευές:

Ι. Ορχηστρική εισαγωγή
ΙΙ. Εμβατήριο των Σταυροφόρων και 
ΙΙΙ. Ιντερλούδιο

Drei Stücke aus der Legende der heiligen Elisabeth:

 

"Μια Νεράιδα μ΄ εγέννησε από θνητό πατέρα", Παλαμάς - Καλομοίρης

 

Ένας τιτάνας της πνευματικής μας ιστορίας είναι ο Κωστής Παλαμάς! Η ποίησή του ένας απύθμενος ωκεανός, όπου το λυρικό συναντά το επικό και το φιλοσοφικό το δραματικό...Μια φωτεινότατη μορφή, ψηλά στο Πάνθεο του Πνεύματος!

Ηγετική φυσιογνωμία στα Ελληνικά Γράμματα, συνέδεσε την πνευματική ζωή του τόπου με τις ρίζες και την παράδοσή του, κάτι για το οποίο πάσχισε και ο συνθέτης, πρωτεργάτης της Εθνικής μας Σχολής, Μανώλης Καλομοίρης...

Εκεί βρίσκεται και η αφετηρία της σχέσης τους.
Ο συνθέτης λάτρεψε τον ποιητή που κατά δήλωσή του θεωρούσε πως "χωρίς αυτόν οι δημιουργίες του δεν θα είχαν πάρει ούτε το χαρακτήρα ούτε τον εθνικό ρυθμό που πήραν..."

Από αυτή και μόνο τη φράση κατανοούμε πόσο μεγάλος θαυμαστής του Παλαμά υπήρξε ο Μανώλης Καλομοίρης:

"Το έργο του στάθηκε για μένα φάρος αληθινός της τέχνης που φώτισε και θα φωτάει στους αιώνες τις Ελληνικές ψυχές μέσα στα σκοτάδια που μας δέρνουν ολούθε".

Αναμφισβήτητα οι δυο τους υπήρξαν καρδιακοί φίλοι που τούς έφερε κοντά αφενός το κίνημα του δημοτικισμού, αφ 'ετέρου οι απόψεις τους για τη θέση της τέχνης στην Ελλάδα σε συνδυασμό με τη Δύση.

Ο Καλομοίρης μελοποίησε περίπου 50 από τα ποιήματα του Κωστή Παλαμά.

Ήταν το 1908 όταν ο ποιητής μας πρωτάκουσε έργα του Καλομοίρη σε συναυλία στο Ωδείο Αθηνών. Ενθουσιάστηκε από την μεγάλη ρυθμική ποικιλία, την ιδιότυπη αρμονική γλώσσα, μα κυρίως γιατί όλ' αυτά είχαν το χαρακτήρα εθνικών μελωδιών...Εντυπωσιάστηκε, καθώς "το μουσικό παλάτι του Καλομοίρη ήταν θεμελιωμένο σε Ρωμέικη γης"...

Μετά τη συναυλία ο Παλαμάς αφιέρωσε στο νεαρό συνθέτη το ποίημα:

"Στο μουσικό Μανόλη Καλομοίρη"

Γεια σου, Καλέ, χαρά σου!

Σα ροδοχάραμα το μήνυμά σου,

σα ροδοχάραμα και η νέα σου θωριά.

Χαρά με ξάφνισμα γοργό, κι ας ήρθε αγάλια αγάλια.

Στη γη τη μυριοδόξαστη την καταρημασμένη

κι από τ’ ανήμερα θεριά

κι από τ’ ακάθαρτα τσακάλια,

στη γη που πάντα είναι το φως και πάντα κι η Αρμονία,

καλώς ήρθες, γεια σου, Καλέ, χαρά σου!

Του πλάστη ο φωτοστέφανος τριγύρω στα μαλλιά σου

τ’ άδολα νιάτα σου ιερά τα δείχνει και τ’ αγιάζει·

των κοράκων το κρα μη σε τρομάζει·

μ’ εσένα πέλαγο ο Ρυθμός, μ’ εσέ καράβι ο Στίχος.

Γιά κάμε πρωτοδούλευτος ο μέγας άυλος Ήχος

από τα χέρια σου στη γη τη μυριοδοξασμένη

να πάρει σάρκα και να πάει και στ’ άστρα να χτυπήσει

με το κεφάλι το αρχαγγελικό,

Ήχοι και Στίχοι τα παλιά να ξαναγίνουν ταίρια

με μια καινούρια ορμή.

-Σε βλέπω, αγροϋψώνεσαι, παλάτι μουσικό!-

Ώρα καλή κι ώρα αγαθή. Γεια σου, Καλέ, χαρά σου!

(πηγή: greek-language)

Σε μια μέθεξη ποίησης και μουσικής, λόγου και ήχου η καλλιτεχνική ιδιοσυγκρασία των δημιουργών διαφεντεύει στην ψυχή όσων σκύψουν δίπλα τους...

"Στην μουσική ο Ριχάρδος Βάγκνερ,
 στα Εθνικά ιδανικά ο Ελευθέριος Βενιζέλος,
στην ποίηση ο Κωστής Παλαμάς".

Ο Παλαμάς το 1908
(greek-language)

Αυτά τα λόγια του Καλομοίρη μαρτυρούν τη λατρεία του μουσουργού στον ποιητή.

Παραδεχόταν πως χωρίς αυτόν η μουσική του δεν θα είχε πάρει το χαρακτήρα και τον εθνικό ρυθμό που πήρε... Γιατί -όπως έλεγε- "ένας μεγάλος ποιητής, όπως ο Παλαμάς, αχτινοβολάει τη θέρμη της δημιουργικής του πνοής όχι μόνο στο στενό κύκλο της ποίησης και των γραμμάτων, αλλά γενικότερα σ’όλους τους κλάδους της τέχνης και της διανόησης. Κι όπως ο Γκαίτε εμπνέει ένα Μπετόβεν κι ένα Σούμπερτ, που γεφυρώνουνε την κλασική μουσική της πατρίδας του προς τη νεώτερή της εξέλιξη, έτσι κι η επίδραση του έργου του Παλαμά στο θεμελίωμα της νεοελληνικής μουσικής είναι πρωταρχικής σημασίας για την όλη υπόσταση". 

"Μια Νεράιδα μ΄ εγέννησε από θνητό πατέρα

Ω μοίρα και ω παράδαρμα

Στον κόσμον εδώ πέρα!"

(Κ.Παλαμάς)

Έμπρακτα τη λατρεία και το θαυμασμό του για τον Κωστή Παλαμά θα εκφράσει ο Καλομοίρης το 1955 με την Τρίτη Συμφωνία του, που προς τιμήν του πνευματικού του μέντορα θα πάρει τον υπότιτλο: "Παλαμική".

Σας μεταφέρω ένα απόσπασμα από το κείμενο που αναγράφηκε στην έκδοση της σύνθεσης το 1961:

Ο Παλαμάς στο γραφείο του το 1930
(greek-language)

"Η Παλαμική Συμφωνία δεν πρέπει ν’ ακουστεί σαν ένα καθαρά προγραμματικό μουσικό έργο. Ίσως η εξαγγελία των στίχων του Ποιητή στη συμφωνία μου να θυμίζει κάπως τα γλυπτά εξόχων τεχνιτών που οι παλιοί συνήθιζαν να στολίζουν τη μετώπη των αρχαίων ναών και που είχανε μόνο έμμεση σχέση με την εσωτερική τους λειτουργία…Οι στίχοι του ποιητή που εξαγγέλονται σε κάθε μέρος της Παλαμικής συμφωνίας αποτελούνε την αφετηρία, το ξεκίνημα στο μουσικό για να πλέξει το ήχινο όνειρό του.
Για να νοιώσει τη μουσική της Παλαμικής Συμφωνίας, ο ακροατής θα πρέπει νά' χει υπόψη του πως οι στίχοι που τον εμπνέουν δίνουν στο μουσικό την ευκαιρία να ξεκινήσει αναπολώντας συχνά τους δικούς του καημούς, τους δικούς του αγώνες".

Τα μέρη του συμφωνικού έργου είναι τέσσερα, με έναν εξάγγελο να παρεμβάλλεται απαγγέλοντας στίχους από τις ποιητικές συλλογές του Παλαμά: "Ίαμβοι και Ανάπαιστοι" και ο "Δωδεκάλογος του Γύφτου".:

I. Moderato

"Στοιχειό με λένε οι άνθρωποι,
και μακραίνουν με τρόμο
και ξένος πάντα βρίσκομαι
στης ερημιάς το δρόμο"

II. Scherzo

"Και όταν ήρθαν και με σκόλασαν

με τους οικοδόμους οικοδόμο,

και όταν μου είπαν: Γύφτε, τράβα δρόμο!

κι όταν τράβηξα ασυντρόφιαστος

το δικό μου δρόμο πάλι,

γνώρισα μια θλίψη μέσα μου,

θλίψη ασώπαστη μεγάλη!"

III. "Love" - Lento, ma non troppo

"ω μαγεύτρα, που μιλείς

τα μεσάνυχτα προς τ’ άστρα

γλώσσα προσταγής"

IV. Finale

"Κοντά στου Ρωμανού την Πύλη
πέφτει τ' απλόχωρο λιβάδι,
τ' ολόχλωρο, τ' ολανθισμένο,
κι από παντού το απαλοζώνουν
της άνοιξης τα περιβόλια.
και στ' Απριλιού του μήνα το έβγα
το κάστρο αγνάντια το μεγάλο
το τριπλοθεμελιωμένο,
κι' αυτό χλωρό κι' ολάνθιστο είναι.
κισσοί κι αγράμπελες και δάφνες
βραγιές τα κάνουν ως κι αυτά
τα πολεμόχαρα μουράγια

τα πυργωτά.
'Ερχονται οι γύφτοι, οι γύφτοι, οι γύφτοι!"

Η υψηλών νοημάτων Παλαμική ποίηση αποτελεί τον πυρήνα των θεματικών εμπνεύσεων της συμφωνίας αυτής, μέσα στην οποία χύνονται οι μουσικοί χυμοί της ρωμέικης γης...

Μια Συμφωνία με την οποία ο συνθέτης αποτίει τιμή στο μεγάλο Έλληνα ποιητή, αναγνωρίζοντας πως και στη μουσική δημιουργία χάρισε κάτι από την αθάνατη πνοή του και λίγο από το εκτυφλωτικό φως που σκόρπισε στις γενεές με το μεγάλο πέρασμά του στα Γράμματα...

Καλομοίρης: "Παλαμική Συμφωνία(3η)" για μεγάλη ορχήστρα και αφηγητή: